طرحواره نقص و شرم به این معنی است که شخص تصور می کند مشکل یا نقصی در او وجود دارد. این نقص می تواند ظاهری، شخصیتی، هوشی، اخلاقی و… باشد و این تصور موجب می شود فکر کند که اگر دیگران او بشناسند، او را طرد خواهند کرد. اگر این طرحواره در شخصی ایجاد شود او در عمیق‌ترین لایه های ذهن خود احساس بی‌ارزشی و ناقص بودن می کند.
دلایل شکل گیری طرحواره نقص و شرم
اولین دلیل این است که این افراد در دوران کودکی زمانی که هر کودک نیاز به توجه دارد و باید مرکز توجه و اهمیت والدین و مراقبین خود باشد این توجه و اهمیت از او دریغ شده است یا ممکن است مراقبین پاسخ مناسبی به نیازهای کودک نداده و او را مدام مورد انتقاد و سرزنش قرار داده باشند که این مسئله، احساس عدم ارزشمندی و دوست داشته نشدن را در او نهادینه کرده است.
کودکی که به دلیل رنگ پوست، مو، چشم، قد و وزن یا حتی جنسیت خود مورد تمسخر دیگران قرار گرفته است احساس عدم ارزشمندی و شرمندگی در او بارور شده است. ممکن است این شرمندگی بر تمام دوران کودکی فرد چیره شده باشد و هر بار که نقص های او آشکار می شود احساس شرمندگی در او برانگیخته شود.
عدم اعتماد به نفس فرد نیز یکی دیگر از عوامل مهمی است که در شکل گیری این طرحواره نقش دارد.
یکی دیگر از عوامل این است که نقص های کوچکی که در فرد وجود داشته اند، به دلیل عوامل گوناگون مانند تصور ذهنی و دید منفی فرد پر رنگتر از حد واقعی تصور شده است.
وجود انسان های سمی در اطراف هر فرد که مدام به او احساس ناقص بودن و شرم را القا کرده اند از دیگران دلایل ایجاد این طرحواره است.
اگر به هر دلیلی این طرحواره در فرد شکل بگیرد ، جزء جدایی ناپذیر زندگی او می شود. این فرد در آینده نیز برای جلب توجه اطرافیان ممکن است دست به هر کاری بزند تا خود را به دیگران ثابت کند. برخی از این افراد به دلیل وجود این طرحواره دست به عمل های زیبایی متعدد می زنند و به دلیل عدم رضایت از چهره خود، احساس می کنند نقصی در آن ها وجود دارد که باید آن را برطرف کنند.
پیشنهاد مطالعه: طرحواره اطاعت
ویژگی های طرحواره نقص و شرم
به طور قطع تشخیص طرحواره ها در کودکی بسیار آسان تر از مراحل دیگر زندگی است. طرحواره نقص و شرم می تواند اثرات گسترده ای داشته باشد و بر هر بخش از زندگی فرد تأثیر بگذارد. ویژگی های طرحواره نقص و شرم به شرح زیر است:
- فرد دارای این طرحواره دائماً خود را در وضعیتی قرار می دهد که نقص و شرم خود را به هر وسیله ای بپوشاند و خود را پشت نقابی پنهان کند. زندگی و احساس ارزشمندی خود را به آن پوشش و نقاب گره می زند و به هر میزان که ارزشمندی نقاب فرد دگرگون شود احساس ارزشمندی او نسبت به خود و جهان اطراف نیز دگرگون می‌شود.
- منِ وجودی فرد وابسته به دیگران است و به دلیل این وابستگی، با مرتعش شدن و بهم ریختن باورهای دیگران، من وجودی او نیز بهم می ریزد.
- فرد به منظور پوشاندن این نقص و شرم، کنترل زندگی‌اش را به دست دیگران می دهد.
- نمی تواند کاری را که شروع کرده به اتمام برساند. احساس بی کفایتی می کند و نگران است کار را به درستی به اتمام نرساند بنابراین کار را رها می کند.
- ذهن این فرد طبقه بندی درستی ندارد، او تنها به دنبال این است که تأیید دیگران را دریافت کند.
فرد به دلیل داشتن این طرحواره در درون خود احساس خجالت و بی ارزشی می کند و اعتماد به نفس و عزت نفس پایینی دارد. - به دلیل شرم و خجالتی که در وجودش نهادینه شده است به دنبال راهی است که از مسئولیت های خود شانه خالی کند بنابراین به دنبال فردی است که به او کمک کند یا مسئولیت‌های او را برعهده بگیرد.
- برچسب‌های منفی مانند کم فکر، چاق، کم‌هوش و کم‌عقل به خود می زند که این برچسب در واقعیت وجود ندارند یا لااقل به این شدت وجود ندارند.
- به دلیل وجود احساس عدم ارزشمندی و این که چیزی برای ارائه به اطرافیان دارد مسائلی مانند ثروت خود را با اغراق مورد توجه قرار می دهد. با این کار می خواهد ثروتش را به دیگران بشناساند تا احساس ارزشمندی و کامل بودن کند.
- از آن جایی که در احترام گذاشتن به خود دچار مشکل است، در احترام گذاشتن به دیگران نیز به درستی عمل نمی کند و دست به تخریب دیگران می زند.
- خواهان ارتباط گیری با دیگران نیست و از این موضوع ترس دارد که در این ارتباط ها نقص‌ها و ضعف‌هایش آشکار خواهد شد بنابراین ظاهری خشک به خود می گیرد که این ظاهر خشک به منظور پوشاندن نقص‌هایش است.
- او خود را مستحق توهین و تنبیه می داند و در بزرگسالی هم خود را در موقعیت هایی قرار می دهد که دیگران او را مورد توهین و تحقیر قرار دهند.
- وجود طرحواره ها باعث می‌شود که نظام انتخاب فرد نیز به‌طور کامل بهم بریزد و فرد در یک سیکل معیوب قرار گیرد زیرا یک انتخاب غلط بر مبنای تله‌ها فقط به همان یک انتخاب ختم نخواهد شد بلکه در انتخاب‌ها و تصمیمات بعدی نیز تاثیرگذار خواهد بود.
راهکارهای تعدیل طرحواره نقص و شرم
به این نکته نیز باید توجه داشت که گاهاً این تله‌ها هستند که به‌جای افراد تصمیم می‌گیرند حتی در کوچک ترین تصمیم‌گیری‌های فرد بیشترین تاثیرگذاری را دارند لذا درمان آن ها اهمیت زیادی دارد. راهکار های درمانی این طرحواره عبارتند از:
- می توان احساس ارزشمندی را در این افراد تقویت کرد تا بتوانند این احساس را در خودشان ببینند.
- باید به مرحله‌ای برسند تا بتوانند نقص خود را بپذیرند و به واسطه پذیرش آن تلاش و انرژی خود را به کار بگیرند تا بتوانند مشکلات خود را حل کنند. در این صورت از تمرکزشان به نواقص کاسته خواهد شد اما اگر به نقص های خود خیره شوند توان حرکت از آن ها گرفته خواهد شد. بهترین کار این است که توجهشان از نواقص گرفته شده و روی عزت نفس متمرکز شود.
- سطح بینش این افراد باید تا حدی بالا بیاید که به جای نگاه قضاوتی، نگاهی پذیرا پیدا کنند.
- باید باورهای مرکزی این افراد اصلاح شود زیرا باورهای دیگر نیز پیرامون باور مرکزی شکل می‌گیرند و درصورتیکه باور مرکزی آن ها اصلاح شود، دیگر در درون خود احساس بی‌ارزشی نخواهند کرد.
- توجه این افراد باید به انتخاب‌هایشان جلب شود و نسبت به آن ها آگاه شوند. زمانی که انتخاب غلط باشد فرد در مسیر غلط هدایت می‌شود اما زمانی که دست به انتخاب درست بزند جایگاه درست را نیز پیدا خواهد کرد.
- موضوع بعدی که می‌تواند کمک کننده باشد این است که به کمک درمانگر این کار را انجام دهند؛ چشم‌های خود را ببندند، به اتفاقات گذشته رجوع کنند و با افرادی که به آن‌ها صدمه زده‌اند و باعث وجود آمدن این مشکلات شده‌اند صحبت کنند تا تخلیه شوند. این گفتگوی درونی با خود در عالم رویا و خیال می‌تواند مرهمی بر زخم‌های کهنه دوران کودکی باشد.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید مقاله طرحواره درمانی را مطالعه کنید و همچنین برای مشاوره با همکاران ما در ارتباط باشید.